Σε κάθε τομέα της ζωής μας παίζουμε κάποιο ρόλο. Με τους γονείς μας, παίζουμε το ρόλο του τέκνου, με τα δικά μας παιδιά, το ρόλο του γονέα. Μέσα στις σχέσεις μας, παίζουμε το ρόλο των συντρόφων, στην εκπαίδευση το ρόλο του καλού μαθητή, και στη δουλειά το ρόλο του υπεύθυνου υπαλλήλου. Αλλά μέσα σε αυτούς τους πολλούς ρόλους, υπάρχουν και κάποιοι που τους υποδυόμαστε συχνότερα. Έχετε ακούσει το παραμύθι με την πριγκίπισσα που την αιχμαλωτίζει ο δράκος και έρχεται ο πρίγκιπας να τη σώσει; Κατά κάποιο τρόπο αυτοί οι χαρακτήρες δεν υπάρχουν μόνο στα παραμύθια, στις ταινίες ή στα μυθιστορήματα, αλλά αντιθέτως, υποσυνείδητα, υιοθετούμε αυτούς τους ρόλους σε καθημερινό επίπεδο.
Αυτό το ψυχοκοινωνικό μοντέλο αλληλεπίδρασης των ανθρώπων περιγράφηκε για πρώτη φορά το 1968 από τον Steven Κarpman στην εργασία του «Η δύναμη των τοξικών σχέσεων» και κατόπιν ονομάστηκε «το Τρίγωνο του Καρπμαν». Αυτό το μοντέλο περιγράφει τρεις συνήθεις ψυχολογικούς ρόλους τους οποίους οι άνθρωποι υιοθετούν σε διάφορες καταστάσεις.
Αυτοί οι ρόλοι είναι: α) το θύμα, που υπομένει την αδικία εις βάρος του, β) ο θύτης (ή ο διώκτης) που πιέζει το θύμα και γ) ο σωτήρας που επεμβαίνει έτσι ώστε να φαίνεται ότι υποστηρίζει τον αδύναμο. Στη συνέχεια, δημιουργείται ένα ψυχολογικό κύκλωμα αλληλεπίδρασης των παραπάνω ρόλων, το λεγόμενο «Τρίγωνο του Δράματος».
Οι συμμετέχοντες του τριγώνου περιοδικά εναλλάσσουν αυτούς τους ρόλους. Στη δουλειά μπορεί να καταδιώκονται από τον προϊστάμενο μπαίνοντας στο ρόλο του θύματος. Στο σπίτι να φωνάζουν σε όλους και να γίνονται ο θύτης ενώ με τους φίλους να ενδιαφέρονται για τα προβλήματά τους και να παίζουν το ρόλο του σωτήρα δίνοντάς τους διάφορες συμβουλές για τον τρόπο που πρέπει να φερθούν. Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να συνδυάσουμε και τους τρεις ρόλους, όχι μόνο σε διαφορετικούς τομείς της ζωής μας αλλά ακόμη και σε έναν. Πρέπει να έχουμε υπόψη πως και οι τρεις ρόλοι είναι χειριστικοί και μπορούν να βλάψουν σοβαρά τόσο τη ζωή του ατόμου που υποδύεται το ρόλο, όσο και αυτή των αγαπημένων του. Αυτό φαίνεται στη σχέση: Ο θύτης ελέγχει το θύμα – υπαγορεύει τις συνθήκες και τους όρους – του ασκεί κριτική διαρκώς.
Το θύμα υποφέρει και παραπονιέται για τη ζωή του μπαίνοντας σε μια παθητική στάση. Ο σωτήρας από την άλλη παρηγορεί το θύμα και το συμβουλεύει πώς να φερθεί στις διάφορες προκλήσεις που αντιμετωπίζει. Τέτοιου είδους σχέσεις μπορούν να διαρκέσουν πολλά χρόνια. Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές του δράματος, μπορεί να μη συνειδητοποιούν καν πως έχουν κολλήσει σε αυτό το τρίγωνο. Ίσως μάλιστα να τους βολεύει μία τέτοια κατάσταση. Ο θύτης έχει βρει το μέσο να αποβάλλει την αρνητικότητά του, ενώ το θύμα δέχεται τον οίκτο των άλλων και ταυτόχρονα απαλλάσσεται από τις όποιες δικές του ευθύνες. Έτσι, ο σωτήρας απολαμβάνει το φανταστικό ρόλο του ήρωα. Όλοι τους εξαρτώνται ο ένας από τον άλλον επειδή ακριβώς βρίσκουν την αιτία όλων των προβλημάτων τους στον αντίπαλο. Αδιάκοπα προσπαθούν να τον αλλάξουν, έτσι ώστε να εξυπηρετηθεί το δικό τους αφήγημα. Τελικά, συνήθως ο κρυφός λόγος παραμονής στο «Τρίγωνο του Κάρπμαν» βρίσκεται στο ότι ο κάθε συμμετέχων ικανοποιεί τις ανεκδήλωτες, ή και πολύ συχνά ασυνείδητες, ψυχολογικές ανάγκες και επιθυμίες του.
Μη συνειδητοποιώντας πως αυτή η κατάσταση τους βλάπτει, λειτουργούν εξυπηρετώντας εγωιστικές ανάγκες που υπονομεύουν τη μεταξύ τους σχέση, κάνοντάς την τοξική. Ο Eric Berne στο βιβλίο του «οι ρόλοι που παίζουμε» δίνει ένα κλασικό παράδειγμα του τριγώνου: Ένας γονιός που μεγαλώνει πολύ αυστηρά το παιδί του, το μαλώνει, το τιμωρεί και γενικά με το να καταπιέζει την ψυχολογία του, μετατρέπεται σε θύτης. Από την άλλη, ο άλλος γονιός, είναι ο καλός, που παρηγορεί το παιδί και προσπαθεί να το προστατέψει. Το κακομαθαίνει με γλυκά, το αφήνει να βλέπει απεριόριστα τηλεόραση δίχως να παρατηρεί πως το παιδί έχει γίνει πολύ κακομαθημένο. Είναι ο σωτήρας, και το παιδί σε αυτή την περίπτωση είναι το θύμα, που μεγαλώνει ως τεμπέλης και αβοήθητος, με πολλά κόμπλεξ και με μία ξεκάθαρη αποστροφή προς τους γονείς. Οι ίδιοι οι γονείς βρίσκονται σε μία κατάσταση μόνιμης εχθρότητας.
Ελάτε να αναλύσουμε αυτούς τους ρόλους ξεχωριστά.
Ρόλος του θύματος: χαρακτηριστική ιδιότητα του θύματος είναι η απροθυμία να αναλάβει τις ευθύνες του. Είναι πεπεισμένο για την ανικανότητα του να είναι ανεξάρτητο και πάντα αναζητά το σωτήρα του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προσελκύει με αυτόν το τρόπο τον επόμενο θύτη αφού υποσυνείδητα, αρνείται να βγει από την παθητική θέση και να αναλάβει την ευθύνη για τη ζωή του. Ακόμη και αν κάποιος προσπαθήσει να του δώσει τη λύση για τα προβλήματά του αμέσως την απορρίπτει, θεωρώντας πως τα προβλήματα του δεν μπορούν να λυθούν. Αυτοί οι άνθρωποι είναι συχνά ευάλωτοι σε διάφορους εθισμούς (αλκοόλ, ναρκωτικά, υπερβολικό φαγητό κλπ). Ο ρόλος του θύματος συμβάλλει στη σταδιακή υποβάθμιση του ατόμου, καθώς μεταβιβάζει τις ευθύνες από τον εαυτό του στο σωτήρα του και ως εκ τούτου απορρίπτει να ζήσει μια πλήρη ζωή.
Ρόλος του θύτη: Χαρακτηριστική ιδιότητα του θύτη είναι ο έλεγχος του θύματος και η επίθεση προς αυτό. Πολύ συχνά αυτόν τον ρόλο τον παίζουν άνθρωποι που στην παιδική τους ηλικία καταπιέστηκαν με κάποιον τρόπο, σωματικά ή ψυχολογικά. Υποσυνείδητα αυτοί οι άνθρωποι καταβάλλονται από αισθήματα ενοχής και αδυναμίας, τα οποία προσπαθούν να καταπνίξουν καταδιώκοντας άλλους. Δεν παραδέχονται πως πληγώνουν τους άλλους, απεναντίας πιστεύουν πως μια τέτοια συμπεριφορά τους αξίζει.
Ρόλος του Σωτήρα: Ο Σωτήρας είναι μάλλον ο πιο περίπλοκος ρόλος στο τρίγωνο του Κάρπμαν. Ταυτίζεται με το ρόλο κυρίως για να αποφύγει να αντιμετωπίσει προσωπικά κόμπλεξ και προβλήματα. Πολύ συχνά παίζει αυτό το ρόλο λόγω της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Ετσι, προσπαθεί μέσω του θύματος να ανεβάσει τη δική του αξία, ενώ πολύ συχνά εμπλέκεται σε εξαρτημένες σχέσεις και υποφέρει από την προσπάθεια που καταβάλλει για να «σώσει» το θύμα. Θεωρεί υποχρέωσή του να βοηθάει, ακόμη και αυτούς που δεν έχουν ανάγκη από βοήθεια ή που ούτε καν του τη ζήτησαν. Υπάρχει δυσκολία στο να αναγνωριστεί με την πρώτη ματιά γιατί ένας τέτοιος άνθρωπος μπορεί να φαίνεται πολύ καλός, γενναιόδωρος και συμπαθητικός.
Καπως έτσι, δημιουργείται το ερώτημα, πώς θα καταφέρουμε να βγούμε από αυτό το τρίγωνο του δράματος και να μπούμε στο τρίγωνο της Δύναμης; Το κλειδί προς την ελευθερία είναι η ειλικρινής συνειδητοποίηση, όσον αφορά την κατάσταση που βιώνουμε, του ρόλου ή των ρόλων που υιοθετούμε. Το πρώτο που πρέπει να γίνει, είναι μέσω της αυτοπαρατήρησης, αντικειμενικά, να εντοπιστούν οι ρόλοι που υιοθετεί κανείς συνηθέστερα. Να είστε έτοιμοι! Η ειλικρινής αυτοανάλυση δεν είναι πάντα ευχάριστη. Μάλιστα, επειδή πρέπει κανείς να βρει τη δύναμη να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα στους ρόλους που περιγράψαμε, κάθε άλλο παρά ευχάριστη μπορεί να καταλήξει αυτή η εμπειρία. Όμως, είναι απαραίτητο αν θέλετε να βγείτε από αυτόν τον φαύλο κύκλο, να αναγνωρίσετε και κατόπιν να αναλύσετε αντικειμενικά την κατάσταση και τη θέση σας μέσα σ’ αυτήν.
Μεταμορφώνοντας το τρίγωνο του δράματος
Η θεραπευτική διαδικασία όπως είπαμε ξεκινάει αμέσως μόλις καταφέρει κανείς να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα στο τρίγωνο. Παρακολουθώντας τα μοτίβα της συμπεριφοράς του, μπορεί να αρχίσει να αποκτά τον έλεγχο του ρόλου του. Υπάρχει δυσκολία στο να σπάσει κανείς το τρίγωνο γιατί οι διανοητικές διαδικασίες που ακολουθούνται όταν μπαίνει κανείς στον ένα ή τον άλλο ρόλο είναι αυτόματες. Ενεργοποιούνται άμεσα από το ερπετοειδές τμήμα του εγκεφάλου μας, που είναι υπεύθυνο για τις ενστικτώδεις αντιδράσεις μας. Η αδρεναλίνη που παράγεται τότε οδηγεί το άτομο να αντιδράσει με μάχη (θύτης), πάγωμα (θύμα) ή φυγή (σωτήρας). Ασκούμενοι σιγά σιγά στο να μεταφέρουμε την ενέργεια της αδρεναλίνης από το ερπετοειδές τμήμα του εγκεφάλου στον εξωτερικό φλοιό -που είναι υπεύθυνος για την δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου- μπορούμε πια να μεταμορφώσουμε το τρίγωνο του δράματος στο τρίγωνο της Δύναμης. Τι εννοούμε όταν μιλάμε για δημιουργική δραστηριότητα; Όταν αναγνωρίσει κανείς το μοτίβο της συμπεριφοράς του, μπορεί να παρατηρήσει πιο ψύχραιμα και τα μοτίβα των υπόλοιπων εμπλεκόμενων και να αναγνωρίσει την κοινή πηγή που οδηγεί όλους να αναλάβουν τον ένα η τον άλλο ρόλο. Είτε είναι η έλλειψη αγάπης προς τον ίδιο τον εαυτό, η έλλειψη αποδοχής του εαυτού, το τραύμα είτε η χαμηλή αυτοεκτίμηση. Στη δημιουργική διανοητική διαδικασία η επιλογή δεν είναι η αμυντική αντίδραση στον άλλον. Αρνούμενοι να μπούμε στο δίπολο ανώτερου – κατώτερου επιλέγουμε να κατανοήσουμε το τραύμα κάθε εμπλεκόμενου και με συμπόνια για τον εαυτό μας και τον άλλον να μετασχηματίσουμε τους ρόλους που μας δένουν στο τρίγωνο του δράματος. Έτσι, το τρίγωνο της δύναμης που προκύπτει, λειτουργεί ως εξής:
Ο θύτης γίνεται φιλόσοφος. Αντί να εστιάζει στα ελαττώματα των άλλων αρχίζει να διορθώνει τα δικά του. Επιτρέπει στους άλλους να έχουν τα προσωπικά τους «πιστεύω» για το τι είναι σωστό και τι λάθος. Με αυτόν τον τρόπο, αρχίζει να επιλύει τα προβλήματα του με ειρηνικά διαλογιζόμενος την αρετή της σεμνότητας και ως επακόλουθο αυτοί που απέφευγαν μέχρι τότε την κριτική του, πλέον έρχονται από μόνοι τους σε αυτόν ζητώντας συμβουλές. Από θύτης μπορεί να γίνει η κινητήρια δύναμη αυτής της διαδικασίας που χρειάζονται όλοι: ο ηγέτης, που επιλέγει αντί να καταστρέψει, να δημιουργήσει, αναλαμβάνοντας τις ευθύνες.
Ο Σωτήρας μπορεί να μεταμορφωθεί σε παρακινητή. Με τη συνειδητοποίηση πως το να προστατεύει τον άλλον από τα προβλήματα του διαρκώς, συμβάλλει στην συντήρηση της αδυναμίας του και στο μέλλον. Ο ρόλος του στο τρίγωνο της Δύναμης είναι αυτός του ανθρώπου που πάντα μπορεί να υποστηρίξει και να εμπνεύσει την ελπίδα. Μπορεί να γίνει ο σοφός, που δεν χαρίζει ψάρια, αλλά διδάσκει τον τρόπο να τα ψαρεύουν. Έτσι, αντί να τροφοδοτεί με τη ενέργεια του τους πιο αδύναμους, τους κάνει πιο δυνατούς επιτρέποντας τους να ζουν τη δική τους ζωή δίχως να ανακατεύεται στα προβλήματά τους. Με αυτό το τρόπο έχει την ενέργεια και το χρόνο να επιλύσει τα δικά του.
Το θύμα μπορεί να γίνει ήρωας. Δεν παραπονιέται πια για τη ζωή του, αλλα αρχίζει να την αντιμετωπίζει, λύνοντας το ένα πρόβλημα μετά το άλλο. Αρχίζει να συνειδητοποιεί πως δεν είναι υπεύθυνοι οι άλλοι για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται και πως η απόφαση του να πληγωθεί μπορεί να μεταμορφωθεί σε δημιουργία. Μπορεί να γίνει αυτός που δημιουργεί κάτι υπέροχο, κάτι που οι άλλοι δεν μπορούν να το επιτύχουν και μέσα από το έργο του, ανακαλύπτουν τη δύναμη της ομάδας.
Αξίζει πραγματικά να βγούμε από αυτό το δραματικό τρίγωνο γιατί δεν υπάρχουν νικητές αλλά μόνο το δράμα, που απορροφά ενέργεια από όλους τους συμμετέχοντες και μας εμποδίζει να ζούμε μια συνειδητή και πλήρη ζωή. Καλή επιτυχία!